VHO - Nón ngựa Phú Gia, là sản phẩm OCOP truyền thống độc đáo của “miền đất Võ” Bình Định, và đó là chưa kể sự cầu kỳ, tỷ mỷ và tài hoa trong từng đường nét của chiếc nón này. Để sản xuất ra nón ngựa, người làm nón Phú Gia ngoài yếu tố kinh tế còn bắt nguồn từ tình yêu nghề truyền thống của ông cha để lại và đặc biệt, có những giây phút sáng tạo trong thực hành di sản.

Ở làng Phú Gia, xã Cát Tường, huyện Phù Cát, hơn 300 năm qua, người dân nơi đây đã gắn liền với nghề làm nón ngựa, một sản phẩm độc đáo mang đậm bản sắc văn hóa truyền thống của “miền đất Võ”. Hiện ở làng Phú Gia, có khoảng 300 hộ tham gia sản xuất nón ngựa.

Nón ngựa Phú Gia là sản phẩm OCOP truyền thống độc đáo

Nón ngựa Phú Gia được xem là “kiệt tác” của nón lá. Gọi là nón ngựa bởi chiếc nón có được sự dẻo dai, bền bỉ và gắn với một số nhà chức trách đương thời dùng đội khi cưỡi ngựa, một thời là kỷ vật quyền uy cho người đội khi cưỡi ngựa. “Xưa, nón ngựa chỉ dành cho giới quan lại và cho những người thuộc tầng lớp địa chủ, dân thường không ai dám đội. Một phần là vì loại nón này có giá cao ngút ngàn, vượt quá khả năng túi tiền của thường dân nên chẳng ai dám mua đội. Sau này, ở làng Phú Gia cũng như các địa phương khác chỉ có nhà giàu mới dám sắm nón ngựa cho cô dâu, chú rể đội mừng hỷ. Điểm đặc biệt của nón ngựa là bền, chắc, dẻo dai, thích hợp cho những người cưỡi ngựa. Một chiếc nón ngựa có thời gian sử dụng đến cả trăm năm không hư”, bà Trần Thị Kéo, một nghệ nhân có dày dặn kinh nghiệm tại làng nghề Phú Gia chia sẻ.

Trải qua những thăng trầm của lịch sử, nón ngựa giờ đây dần đi vào đời sống của nhân dân và du khách thập phương. Vượt lên chức năng che nắng, che mưa, nón ngựa Phú Gia trở thành đồ trang sức, nên duyên cho người phụ nữ. Dưới những bàn tay đang nắm giữ bí quyết của làng nghề và còn phải gắn bó với ruộng nương, đồng án, nghệ nhân làng nón Phú Gia vẫn miệt mài, nỗ lực lưu giữ và truyền lại cho thế hệ tiếp theo. Mỗi thế hệ gia đình làm nghề chằm nón ngựa Phú Gia đều cố gắng giữ lại ít nhất một cặp nón ngựa (gồm nón nam và nón nữ) để làm kỷ vật. Trong đó, gia đình nghệ nhân Đỗ Văn Lan vẫn còn giữ 4 cặp nón ngựa có tuổi đời từ 100 - 200 năm.

Để có một sản phẩm là chiếc nón ngựa đẹp thường phải qua nhiều công đoạn tỉ mỉ

Nói về sự gắn bó của mình với nghề làm nón ngựa, ông Đỗ Văn Lan – một nghệ nhân có gần 60 năm kinh nghiệm làm nón bộc bạch: “Ông cao tôi là người An Nhơn lấy vợ ở làng Phú Gia rồi định cư ở quê vợ. Sau đó, cụ học nghề làm nón ngựa từ gia đình vợ và trở thành nghề gia truyền, cho đến đời tôi là đời thứ 4. Năm 12 tuổi, tôi đã được ông nội và cha dạy làm nón. Hồi nhỏ, tôi đã được ông nội và cha khen là khéo tay. Lớn lên cưới vợ sinh con, vợ chồng tôi vẫn gắn bó với nghề làm nón và tiếp tục truyền nghề cho con cháu. Tính đến đời con tôi, gia đình tôi đã có 5 đời theo nghề làm nón ngựa. Hiện gia đình tôi còn giữ vật “gia bảo” là chiếc nón ngựa có niên đại trên 170 năm tuổi mà tổ tiên của tôi đã đội khi làm quan tri phủ”.

Theo ông Lan, nguyên liệu dùng làm nón ngựa là cây giang làm sườn, lá kè (cọ) làm lá lợp nón, cây dứa (thơm tàu) thì chải ra làm chỉ. Dụng cụ để sản xuất gồm lồng tre (để sấy khô lá kè), kéo chuyên dụng (cắt lá kè), dao vuốt (chẻ) nang sườn, bàn chốt nang (có những lỗ tròn nhiều kích cỡ khác nhau để tướt nang tròn đều), kim chuyên dụng chằm nón, khuôn nón mẫu. Ngày nay chỉ được thay thế bằng cước mịn, còn giang, cọ thông thường thì được lấy từ vùng núi Vân Canh, Tây Sơn, An Nhơn. Để có một sản phẩm là chiếc nón ngựa đẹp thường phải qua nhiều công đoạn tỉ mỉ gồm: đan mê, rập luông sườn, thắt nang sườn, thêu hoa văn trên sườn và lợp lá chằm chỉ. 

Nghệ nhân làng nón ngựa Phú Gia vẫn miệt mài, nỗ lực lưu giữ và truyền lại cho thế hệ tiếp theo

Để nâng tầm giá trị sản phẩm, những năm gần đây, chính quyền địa phương chú trọng đầu tư, quảng bá hình ảnh làng nghề nên nón ngựa Phú Gia có thêm nhiều người biết đến. Do vậy, gần 10 năm qua, đơn đặt hàng ở làng nón ngựa Phú Gia liên tục tăng. Chỉ tính từ năm 2008 đến nay, không những khách du lịch mà các đoàn tham quan cũng tìm đến nghiên cứu làng nghề nón ngựa Phú Gia ngày càng tăng. Hiện nay, ngoài những chiếc nón ngựa truyền thống, làng nghề Phú Gia đã chế tác ra nhiều loại nón cách tân hơn. Một số hộ gia đình làm nón ngựa Phú Gia đã cách tân chiếc nón ngựa truyền thống thành một sản phẩm dễ làm, ít tốn thời gian, nguyên vật liệu dễ tìm hơn để phù hợp với xu hướng thị trường.

Theo ông Nguyễn Văn Hùng, Phó Chủ tịch UBND xã Cát Tường, nhằm đẩy mạnh quảng bá sản phẩm gắn với du lịch địa phương, thời gian tới, chính quyền xã sẽ xây dựng làng nghề tập trung để du khách có thể đến trải nghiệm. Xã cũng tạo điều kiện để người dân vay vốn phát triển mở rộng làng nghề.

PHAN HIẾU